I
Mun aya nu nanya ka kuring, “Buku naon nu
pangpikaresepeunana jeung pangalusna pikeun bacaan barudak
di Sakola Ra’yat (Dasar)?”, moal hamham deui kuring tangtu
ngajawab, “Buku Rusdi jeung Misnem.”
Tangtu éta jawaban téh ngandung kasangtukang kalawan
sabab-musabab. Sabab nu pangutamana atuh pédah kuring urang
Sunda; jadi dina nimbang-nimbang jeung nangtukeun jawaban
téh maké babandingan jeung ukuran Sunda; jeung deui nya ku
lantaran kuring urang Sunda, sakola di Sakola Ra’yat Sunda
(sanajan di tapelwates béh wétan) sarta maca buku bacaan
keur barudak Sunda. Tah Rusdi jeung Misnem téh ngagambarkeun
kahirupan sapopoé barudak Sunda deuih.
Tapi na da salian ti Rusdi jeung Misnem téh aya Gandasari,
Sumber Arum, Panggelar Budi jeung lian-lianna apan? Sarta
kabéhanana ngagambarkeun urang Sunda; Jang Éman téh urang
Sunda lain? Kitu deui Jang Sumitra; Si Empi jeung pada
baturna.
Nya jawaban kana éta pananya pisan anu jadi lantaran nu
kadua, naon sababna nu matak kuring nyebutkeun yén buku
Rusdi jeung Misnem téh buku bacaan barudak pangalusna.
Sanajan Gandasari jeung Sumber Arum nyaritakeun barudak
Sunda gé, Jang Éman jeung Jang Sumitra mah béda jeung Si
Rusdi. Duanana putra lurah hormat, duanana bageur; duanana
“bener” jeung nurut kana piwuruk sepuh. Cindekna duanana ogé
hadé jeung alus, budak anu dipiangen-angen ku unggal sepuh.
Ari Si Rusdi? Apan Si Rusdi mah budak bangor, ari ka sakola
gé ngantongan wajit jeung kadaharan lianna. Dina ieu hal
pangarang Rusdi jeung Misnem leuwih wanoh sarta leuwih bisa
ngagambarkeun watek jeung kahirupan budak umumna, budak anu
réa hojahnya sarta anu ku lantaran teu katuturkeun ku
kolotna nya disebut “bangor”. Si Rusdi téh pinter ari
pinterna mah, ngan sakarepna teuing. Hirup Si Rusdi mah
pikasebeleun sing sakur anu biasa hirup dina lingkungan
féodal harita, mutuh pikangéwaeun, tapi matak nineung ku
lucuna. Hirup Si Rusdi istuning hirup “budak lembur anu
dusun”, tapi bolostrong, budak anu hirupna masih deukeut
kénéh ka alam.
Ari watek Jang Éman jeung Jang Sumitra mah rata, taya
kaanéhanana pisan, sagalana geus diatur ku sepuhna, atuh anu
dicaritakeunana gé istuning rata. Anéhna téh ngan lamun
ngadongéng, nepi ka Gandasari mah unggal bab téh dongéng
waé.
Nu ngarang Sumber Arum jeung Gandasari mah, katara pisan
hayang “ngatik” barudak, supaya bageur, nurut kana piwuruk
sepuh, getol diajar, bener, supaya hirupna lulus-banglus,
jauh balai parek rejeki, sagalana kudu lumangsung saluyu
jeung kahayang anu nyekel lalakon. Pantes pisan lamun anu
nyusun Gandasari jeung Sumber Arum meunang béntang ti…
gubernemén!
Ari nu ngarang Si Rusdi mah kawas nu rada mopohokeun kana
éta hal; maksudna téh lain rék “ngatik”, tapi ngagambarkeun
kahirupan sapopoé budak Sunda, adi-lanceuk ngaranna Si Rusdi
jeung Si Misnem (aya deui lanceukna Ramlan, tapi tara aya di
lembur). Atuh Rusdi jeung Misnem mah leuwih deukeut kana
harti sastra manan Gandasari atawa Sumber Arum. Sundana mah
Rusdi jeung Misnem literér, ari Gandasari jeung Sekar Arum
didaktis.
Ayeuna mah barudak téh di Sakola Ra’yat geus henteu maca
deui Rusdi jeung Misnem. Boa angkatan kuring barudak
pangahirna maca Rusdi jeung Misnem di Sakola Ra’yat téh. Ari
Sumber Arum jeung Gandasari mah dicitak deui sabada perang
gé.
Kuring kiwari inget-inget poho kana carita Rusdi jeung adina
Misnem téh, saking heubeul-heubeulna henteu maca. Inget
sotéh éta kana kabiasaan Si Rusdi ari ka sakola, jeung kana
pupuh kinanti dina panungtung jilid katilu, basa Rusdi kudu
terus tetep-tumetep di kota nuluykeun sakola ka kelas opat
(vervolgschool), ari Misnem katut kolot-kolotna mulang deui
ka lemburna:
Rusdi ku Ramlan ditungtun,
dikaléng diajak balik,
diupahan ku tiluan,
ku Ramlan paman jeung bibi,
dipapalér dibubungah,
ulah nyantél ka nu balik.
Inget sotéh pédah baé baheula sering ngahariringkeunana,
laguna kinanti buhun. Ana ngong téh Pa Guru méré conto ka
barudak kumaha nembangkeunana, kuring mani ngerik, ati asa
digerihan, ku karunya Si Rusdi nyorangan di kota, papisah
jeung adina Si Misnem… lieuk leuweung lieuk lamping téa
meureun. Mun kaduga mah harita hayang hing baé ceurik.
Aya deui dongéng anu nepi ka ayeuna teu bisa poho, sanajan
ari susunan caritana mah geus teu inget, tapi aya fragmén
tina éta dongéng anu tetep nyantél teu laas ku geus lawas.
Mun teu salah mah éta dongéng téh nyaritakeun dua budak
pahatu-lalis di leuweung. Lanceukna lalaki ngala buah loa,
adina awéwé di handap diteureuy oray, mimitina sukuna heula,
nyalukan lanceukna:
“Kang, kang tulungan
aya nu gagarayaman
kana suku jeung ngégélan.
Cing geuwat kuring tulungan.”
Lanceukna keur kapalang ngala loa, ngajawab tina luhur
tangkal:
“Usap baé nyai, meureun sireum.”
Macana dikawihkeun, laguna basajan pisan, tapi harita mah
mutuh mawa suasana ngenes-ngangres.
Barang éta budak awéwé téa geus kateureuy kabéh ku sakadang
oray, kakara lanceukna nyahoeun. Hadéna aya manuk disada
kawas nu mapatahan:
“Cukrih! Cukrih! Cukrih!
Turih ku pucuk eurih!”
Sakadang oray diturih beuteungna ku pucuk eurih, si budak
awéwé geus taya nyawaan. Tapi da tuluy hirup deui, digeberan
ku hihid kabuyutan bari dikawihan:
“Geber-geber hihid aing
hihid aing kabuyutan,
titinggal nini awaking…”
jeung saterusna.
Éta téh kabéh gé diturun
saingetna baé, boa aya nu salah. Tapi kakeueung jeung
kangenes anu baheula kungsi karasa basa mimiti maca éta
dongéng sok karasa deui ari ayeuna inget téh.
II
Kiwari beunang disebutkeun Sakola Ra’yat (jeung
sakola-sakola lianna) teu bogaeun buku bacaan basa Sunda.
Anu aya ngan nyukupan pikeun ubar puruluk wungkul. Naha
kira-kirana moal hadé lamun buku Rusdi jeung Misnem, anu
sidik hadé sarta alus, dicitak deui bacaeun barudak kiwari?
Sanajan kuring mikaresep pisan kana éta buku, tapi mun
kuring kudu ngajawab éta pananya sarta mun pangna dicitak
deui téh diancokeun pikeun bacaan barudak Sakola Ra’yat,
kuring bakal ngajawab, “Henteu.”
Tangtu éta jawaban téh ngandung kasangtukang kalawan
sabab-musabab deuih. Sabab anu pangutamana, ku lantaran
kahirupan barudak Sunda kiwari geus béda pisan jeung
kahirupan barudak Sunda dina jaman Si Rusdi jeung Si Misnem.
Hirupkumbuh urang Sunda dina jero limabelas taun pangahirna
téh ngalaman parobahan anu kacida gedéna. Nepi ka lamun
barudak kiwari maca kahirupan Si Rusdi téh, moal
ngalartieun. Tangtu haréraneun aya kahirupan cara
kitu---taya bédana jeung alam dongéng. Pangaruh ti luar geus
ngaraksuk asup ka pakumbuhan urang Sunda di tutugan gunung
jeung lamping. Pakumbuhan urang Sunda anu tadina
ayem-tengtrem, sepi-tingtrim téh, kiwari kaweur, komo ku
ayana kakacowan di padésan anu jauh ti kota mah. Mun baheula
kahirupan urang Sunda téh pakumbuhan kahirupan kampung atawa
padésan anu masih kénéh “weuteuh”, ayeuna mah geus
direumbeuy ku kahirupan kota, tapi ari enya-enya mangrupa
kahirupan cara di kota-kota (Éropah) mah tacan deuih. Antara
kota jeung désa di urang kiwari mah taya wates-wates anu
tétéla. Éta Dua rupa kahirupan téh awor pabaur, kitu deui ku
barobahna susunan masarakat padésan di urang, ku ngaraksukna
tatacara jeung ukuran-ukuran kahirupan anyar ka jero padésan
(jalma-jalmana arindit ka kota lantaran hirupkumbuh di
lemburna sorangan kaganggu ku ayana kakacowan gorombolan),
ana marulang deui ka tempatna asal, éta jalma-jalma téh geus
barobah, boh tatacarana boh kapercayaanana, kitu deui
ukuran-ukuran jeung cita-cita hirupna.
Éta prosés téh gancang pisan ngarobah pakumbuhan masarakat
padésan urang. Anu baheula mah teu kenal kana lagu-lagu lian
kajaba ti lagu-lagu Sunda, Cianjuran, Degung jeung sapadana
ayeuna mah milu ngahariringkeun lagu-lagu India jeung
Malaya. Anu baheula mah cukup ditarumpah karét (urut ban
mobil), ayeuna mah kudu maké sapatu nu disemir bari
dikaoskaki nylon nanaon. Anu baheula mah cukup ku lalajo
ketuk-tilu atawa pantun, ayeuna mah kudu lalajo bioskop
(“gambar iduk” cenah). Anu baheula mah cukup disarung jeung
dikamprét, ayeuna mah kudu sing sarwa wolita, didasi sagala.
Anu baheula kamamana cukup ku leumpang ayeuna kudu maké
karéta mesin, motor, bis atawa karéta api malah kapal udara.
Anu baheula mah cukup ku nyaho béja-béja ngeunaan urang
lemburna sorangan, ayeuna maké hayang maca suratkabar ngarah
terang béja-béja ti sakuliah dunya. Anu baheula mah cukup ku
udud kolobot, ayeuna kudu ngaroko “putih”…
Basa Si Rusdi ditinggalkeun ku kolot katut adina di dayeuh,
manéhna ceurik, tangtu inget kana sagala pangalaman jeung
karesepna basa masih kénéh mangkuk di lembur. Keur Si Rusdi
mah harita, antara dayeuh (kota) jeung désa téh lain baé
jauh tempatna, tapi ogé aya perbédaan kahirupan. Kahirupan
dayeuh jeung kahirupan padésan. Papisahna Si Rusdi jeung Si
Misnem téh nya papisahna jeung kahirupan padésan, diganti ku
kahirupan dayeuh anu harita mah masih kénéh sing sarwa ahéng
pikeun Si Rusdi.
Kasedih, katineung nu harita kaalaman ku Si Rusdi pédah kudu
ngumbara nuluykeun sakola di dayeuh, moal kaalaman moal
karasa ku barudak padésan jaman kiwari. Barudak kiwari mah
ti masih kénéh bau jaringao geus ngimpi ngumbara ka kota.
Apan hirupna sapopoé di padésan ogé geus niron-niron
kahirupan di kota. Jadi mun sakali mangsa dibéré kasempetan
indit ka atawa ngumbara di kota téh, atuh taya bédana jeung
umat Islam sina indit ka Mekah.
Tah faktor-faktor éta téh milu nangtukeun kana hadé-henteuna
bacaan barudak, komo bacaan munggaran di Sakola Ra’yat, anu
tinangtu nyantél dina haté tepi ka maranéhanana galedé.
Tapi sabalikna, na kira-kirana hadé deuih lamun ayeuna aya
jalma anu nulis buku bacaeun barudak anu ébréh ngagambarkeun
kakacowan jeung kakaweuran hirupkumbuhna?
Bisa jadi hadé, bisa jadi henteu. Hadé ku lantaran hal éta
bakal bisa méré gambaran ka barudak nu macana ngeunaan
kaayaan kahirupanana sapopoé dina jamanna. Goréngna ku
lantaran mun éta buku disusun ku jalma anu teu bisa nénjo
kakacowan jeung kaayaan anu pikangeneseun téa kalawan
ngristal, bakal méré gambaran salah ka barudak, nya temahna
melak binih mumusuhan atawa ngunek-ngunek silih arah.
Tapi mun aya jalma nu usaha ka palebah dinya, di dieu kuring
hayang némbongkeun pamapag pangbagéa ka manéhna: “Rampés!”
Jakarta, 1957
(Dicutat tina buku Dur Pandjak! wedalan C.V. Pusaka Sunda,
Bandung, 1966, kaca 42-48)